Bu yazımda, köpeğimize Tuvalet eğitimini ne zaman vermeliyiz, doğru yere tuvaletini yapmayı nasıl öğretmeliyiz, köpeğimiz tuvaletini tutmayı ya da doğru yere yapmayı ne zaman öğrenir, tuvalet eğitimi verilirken nasıl bir mantık içerisinde olunmalı, tuvaletini öğretirken neler yapılmalı veya yapılmamalıdır gibi konuları ele alacağım.
Öncelikle köpeklerde tuvalet alışkanlığı ya da eğitimi, genel olarak itaat eğitimi adı altında verilen temel eğitimlerdeki istendik davranışlarla aynı yöntemleri kullanarak öğretileceğiniz bir eğitim alanı değildir.
İtaat eğitimlerinde ya da temel eğitimde, köpeğe örneğin "otur komutunu" yani "oturma davranışını" öğretirken köpeği oturma hareketine teşvik edersiniz, hareketi yaptığında da ödülünü verirsiniz. Yeterli motivasyon varsa bunu isterseniz günde 300 kere tekrar edebilirsiniz ve böylece bir gün içerisinde ciddi bir şartlanma elde edebilirsiniz. Bir süre sonra köpek, otur dediğinizde hangi hareketi yapması gerektiğine koşullanır (Bkz: Edimsel koşullanma). Ancak tuvalet eğitimi ya da alışkanlığı kazandırırken köpeğe günde 300 tekrar yaptırma şansınız yoktur, ya da sizin motive olduğunuz zaman diliminde "haydi biraz çalışalım" diyerek tuvalet eğitimi sürecini yönetemezsiniz.
Peki Köpeğe Tuvalet Alışkanlığı Nasıl Öğretilir?
Tuvalet eğitiminde/alışkanlığında bu sayıda tekrarları bir günde yapabilme şansınız yoktur. Çünkü köpeği oturmaya teşvik edebilir, arka arkaya belki 20-30 kere oturtabilir ve öğrenmesi için ödüllendirebilirsiniz. Ancak bir canlıya arka arkaya tuvaletini yaptıramazsınız, başarılı olabilecek bile olsanız yaptırmak için çaba harcamamalısınız. Tuvaletini yapması için teşvik edemezsiniz. Dolayısıyla tuvalet eğitiminde yapabilecekleriniz köpeğin sindirim sistemi ile sınırlandırılmıştır. Köpek eğitmeni ya da köpek sahibi, köpeğin tuvalet ihtiyacı olduğunun kesin olduğu durumlarda, örneğin yavru köpeğiniz her uyandığında, yemek yedikten ya da su içtikten sonra doğru alana götürüp orada tuvaletini yapmasını sağlamak ve bu davranışı ödüllendirmek üzere çalışmasını yürütür ve sadece yanında olduğu sürede müdahale etme şansına sahiptir. Zaman içerisinde köpeğin sindirim sisteminin nasıl bir zamanlamada çalıştığını tespit eder ve mevcut düzen üzerinde çalışmaya, küçük adımlarla geliştirmeye başlarsınız.
Yanlış yere yapılan tuvaletler, kesinlikle görmezden gelinmeli ve ceza uygulamalarına gidilmemelidir. Tuvalet eğitiminde ceza kullanmak, hem köpeğinizle ilişkinize zarar verir hem de köpeğinizin karakterine olumsuz etkileri olur. Üstelik de ceza ile başarma ihtimalinizi aslında azaltmış olursunuz. Yanlış yere yaptığı için cezalandırılan köpek, kendi dışkısını ortadan kaldırmaya (kaprofaji) ya da sizin görmeyeceğiniz yerlere (koltuk arkası vb) tuvaletini yapmaya başlayabilir. Ya da dışarıda yanınızdayken de korktuğu için tuvaletini uzun süreler yapmak istemeyebilir.
Köpeğe tuvalet eğitimi verilirken tüm dünyada kullanılan en iyi yöntemlerden biri kafes eğitimidir. Bu yöntem alan sınırlandırmayla ilgilidir. Köpekler, içgüdüsel olarak yattıkları alana yani yaşam alanlarına tuvaletlerini yapmazlar. Yaşam alanlarının sınırlarına tuvaletlerini yaparlar. Böylece hem köpek, kendi yaşam alanının sınırını diğer köpeklere belirtmiş olur hem de yaşam alanını temiz tutmuş olur. Bu da onları hastalıklardan korur. Ancak tabii ki yeni doğmuş bir köpek için yaşam alanı neredeyse annesinin memelerinden 3-5 adım uzakta biter. 3-5 kg'lık hatta bazen 1 kg'ın altındaki bir yavru köpek içinse bizim evimiz ister 50 m2'lik bir stüdyo daire olsun, ister 500 m2'lik bir yalı dairesi, yaşam alanı olmak ve temiz tutulmak için fazla geniş olabilir. Köpek yavrusu için sadece yattığı, biraz da koşup oynadığı bir alan yaşam alanı olarak tanımlanabilir. Bu nedenle köpeğin bütün eve erişimine izin vermek, özellikle de uzun süreler kontrolsüz bırakılıyorsa, tuvalet eğitimi için süreci zorlaştıracaktır. Bizler de yattıkları alanı sınırlar, belli aralıklarla onları tuvalet alanına götürürüz. Bir süre o alanda kalmış köpek, ilk olarak tuvaletini yapacağı için, doğru zamanda doğru yerde olmuş oluruz. Doğru alana tuvaletini yapan köpeği de anında sözel ve somut olarak ödüllendiririz. Yapılabilecek tek teşvik budur çünkü. Tuvalet eğitiminde ödül olarak yiyecek kullanmak çoğunlukla başarı oranını artırır. Zaman içerisinde alanından çıkarılan köpek, daha önce defalarca götürdüğünüz tuvalet alanına gitmeye başlar. Köpeğin kasları geliştikçe süreler uzatılır ve tuvaletin sıklığı azaltılır.
Ancak bu yöntemin çok önemli bir rizikosu vardır. Doğru uygulanmadığı takdirde köpek, hiç istemeden kafesinin içine tuvaletini yapmak zorunda kalır. Kafesinin içine yani yattığı, uyuduğu alana tuvaletini yapmaya alışan köpek başlangıçta huzursuz olur, fakat bu tekrarladıkça onun için normalleşir ve "yatılan alana tuvalet yapılabilir" algısı oluşmaya başlar. Bu eşik aşıldıktan sonra köpeğin bu yöntemle düzeltilmesi çok zor olacaktır çünkü köpeğin tuvalet alışkanlığı, köpek fiziksel ve mental açıdan olgunlaştıkça yuva, bölge, sınırlar gibi kavramlarla yerli yerine oturan bir alışkanlıktır ve yuvasına tuvalet yapmayı normalleştirdiğiniz durumda, siz tüm alışkanlığın inşa edileceği temel olan "yuvanın temizliği" temelini tabir-i caizse dinamitle patlatmış olursunuz.
Başlangıçta tüm eve her an ulaşılabilir durumda olmamanın ana gerekçesi budur. Köpeğin mental ve fiziksel gelişimi ile beraber zaman içerisinde tüm yuva olarak görmesi mümkündür. Bu nedenle dar bir alandan başlanarak yavaş yavaş yaşam alanı genişletilir ki tamamen doğala uygun olsun. Bu esnada da zaten tuvalet bölgesi ve zeminine gerekli yönlendirmeler yapılarak alışkanlık zamana yani olgunlaşmaya bırakılır. Köpeğin hem zemin/alan şartlanması, hem fiziksel olgunluğu (sfinkter dediğimiz kaslar) hem de mental olgunlaşması sonucunda köpek tuvalet alışkanlığını oturtur.
Köpek tuvalet eğitiminde bir diğer yöntem de zemin şartlamasıdır. Köpeğe ayrılmış daha geniş alan, tamamen çiş pedleri ya da istenen materyal ile kaplanır ve bir süre bunların üzerine yapması sağlanır. Şartlanma gerçekleşmeye başladığında materyal/çiş pedi yavaş yavaş azaltılır. Eğer köpek yavrusu tuvaletini gidip pedin serili olmadığı bir alana yapıyorsa pedi kaldırmakta erken davranılmış demektir. Eğer bir parça pet kaldırıldığında yavru köpek ped olan yere çişini/kakasını yapıyorsa doğru yoldayız demektir. Ve zaman içerisinde pedler azaltılarak ilerlenir.
Eve ilk girdiği andan itibaren tuvalet eğitimi konusunda doğru yaklaşılmış köpeklerde bu alışkanlığın kazanılması bazen sadece birkaç hafta alabilir. Bazense maalesef köpeğin yaşını doldurmasına kadar zaman alabiliyor.
Bu süreci etkileyen ve zorlaştıran bazı etmenlere gelince:
1. Köpeğin fiziksel boyutu: fiziksel boyut büyüdükçe ya da küçüldükçe anatomik ve mental süreçlerden ötürü süreç zorlaşabiliyor. Bu anlamda en zor ırkların teacup tabir edilen minyatür boy yorkiler ya da dev ırklar Danua, bernese gibi köpekler olduğunu söyleyen eğitmen arkadaşlarımız mevcut. Şahsi tecrübemse bazı ırklarda zemin şartlanmasının daha kolay olduğu yönündeyken bazıları koordinatlara şartlanıyor. Yani bir noktaya yapmayı öğrendiğinde sürekli oraya yapmak istiyor, zemin ne olursa olsun... Küçük ırklarda en büyük dezavantaj köpeğin bir odayı ya da evi alan/bölge olarak görmesinin zaman alması, idrar kesesinin boyutu ele alınabilir. Dev ırklarda ise idrar kesesinin büyüklüğü yani o miktarda idrarı tutabilecek sfinkterlerin gelişiminin zaman alması dezavantaj olarak ele alınabilir.
2. Köpeğin üreticisi ve ilk yetiştiricisi: Üretici her zaman her konuda çok önemlidir. Çünkü köpeğin ilk alışkanlıkları önemlidir. Örneğin damızlık olarak kullanılan anne köpeğin psikolojik problemleri var ve yavruların ve yuvanın temizliğine dikkat etmediyse, siz 1-0 mağlup başlarsınız maça. Yine aynı şekilde üretici köpeklerin bulunduğu ortamın temizliğine dikkat etmediyse işiniz zor demektir.
3. Köpeğin alındığı ortam: Özellikle petshop gibi ortamlarda köpekler cam ya da tel kafeslerde tutulur ve uzunca bir zaman orada yaşarlar. Neyse ki yavaş yavaş bu da bitiyor, bitecek ama halen var. Bu, şu anlama gelir, köpeğin yattığı yer ve tuvaletini yapmak zorunda olduğu yer aynıdır. Biraz önce yuva kavramının nasıl genişlediğini ve bu algı bozulduğu anda tuvalet eğitimi sürecinin çok zorlaşacağından bahsetmiştim. Köpek doğduğu andan itibaren tertemiz bir ortamda olur aslında. Çünkü anne köpek, hem kendisinin hem de bebeklerinin en zayıf olduğu bu dönemde onları dışarıdan gelecek tehditlere karşı savunmak, diğer yabani hayvanların ya da insanların kokudan kendilerini bulabilmelerini engellemek ve enfeksiyon riskini azaltmak için yuvada hiçbir şekilde dışkı ve idrar tutmaz. Zaten bebek bir köpeğin idrarını yapması anne köpeğin onun sindirim sistemini uyarmasına bağlıdır ve anne bu esnada çıkan idrar ve dışkıyı yiyerek yok etmektedir. Yavrular ayaklanmaya başladıklarında ise zaten içgüdüsel olarak yuvadan her geçen gün uzaklaşarak tuvaletlerini yapmaya başlarlar. Dolayısıyla yavruyu siz bir alana hapsedip yuvadan uzaklaşmasına izin vermediğinizde, yuva algısını bozmuş olursunuz ve tuvalet eğitimi zorlaşır.
4. Düzensiz besleme: Bilhassa evde yaşayan köpeklerde düzensiz beslenme, köpeğin ne zaman ve hangi sıklıkla tuvalet yapacağını değiştirdiği için bir dezavantaj olarak ele alınabilir. Daha düzenli bir sindirim sistemi, sizin köpeğinize daha sistemli yaklaşmanızı sağlayacak ana unsurlardan biridir. Köpeğinizi düzenli besleyerek tuvalet eğitimi sürecini hızlandırabilirsiniz.
5. Hatalı yönlendirmeler: Köpeğinize tuvalet alışkanlığı kazandırma sürecinde yapılacak her tür hatalı yönlendirme süreci daha da zorlaştıracaktır. Aslında az önce kafes eğitiminin yanlış verilmesinin zararından bahsettim. Bununla beraber yavruyu yanlış yere tuvaletini yaptığı için cezalandırma, özellikle bu noktada yıllardır herkesin söylemesine rağmen maalesef halen kullanılan "çişini/kakasını" koklatma, burnunu sokma, hayvana fiziksel şiddet uygulama vb. uygulamalar başlangıçta köpeğin kafasını karıştırıp tuvalet eğitimi sürecini uzatmakta, daha sonra sahibiyle ilişkisini zedelemekte ve güven/özgüven problemleri olarak ileride karşımıza çıkmaktadır. Sigmund Freud anal dönemde tuvalet alışkanlığı aşırı disipline verilmiş çocuklarda savurganlık, cimrilik, çeşitli takıntılar, şiddet eğilimleri olabildiğini belirtmiş. Bu nedenle tuvalet alışkanlığını kazandırmak için yanlış yapmamaya özen göstermelisiniz. Benzer şekilde kimi köpekler de bunu bir dikkat çekme davranışı olarak kodlayıp kullanmaktadırlar. Bunun da sebebi yine yanlış yöntem ve köpek eğitiminin temel prensiplerini bilmemekten ileri gelir.
6. Aşırı beklentiler: Köpeğinizin bebek olduğunu unutmayın ve tuvalet eğitiminin de bir sürece doğru adımlarla yayılması gerektiğini aklınızdan çıkarmayın. Aynı anne babadan doğmuş yavruların bile farklı birer birey olduğunu da aklınızdan hiç çıkarmayın. Sabrınız zorlandığında kendinizin kaç yaşında tuvalet öğrendiğini, kardeşlerinizi, kendi çocuklarınızı düşünebilir, anne babanıza sorarak araştırabilirsiniz. Eski köpeğinizin ya da yeni köpeğinizin kardeşlerinin hangi zamanda öğrendiğinin kıyasını yapmayın. Sadece doğru adımlar attığınızdan emin olun ve zamana ihtiyacınız olduğunu kabullenin.
7. Köpeğin yalnız geçirdiği süreler: Çalışan insanlar, gün içerisinde köpeğini tuvalet alanına yönlendiremeyeceği için, tuvalet eğitimi süreci genellikle zorlaşacaktır.
8. Tuvalet alanında yapılacak değişiklikler: Köpeği önce bu alana, sonra başka bir alana tuvalet yaptırmaya çalışmak tuvalet eğitimi sürecinizi zorlaştıracaktır. Yani ilk 2-3 ayında evde gazeteye ya da çiş pedine yapmaya alıştırdığınızda, daha sonraki süreçte dışarıya alıştırmak zorlu ve sancılı bir geçiş sürecidir. saatlerce gezdirdiğiniz köpeğiniz eve gelip eskiden tuvalet olarak öğrettiğiniz yere tuvaletini yapar ve sizden de her zaman yaptığınız gibi ödülünü bekler. Ya da dışarıya alıştırma evresinde kafası karışıp o zamana dek halılara yapmamayı öğrendiği halde halıya yapmaya başlayabilir. Dolayısıyla ben, henüz aşıları tamamlanmadığı için dışarı çıkışı uygun olmayan yavru köpeklerde, başlangıç için balkon ya da teras gibi bir alana "rulo çim" uygulanmasını tavsiye ediyorum. Bu sayede hem köpek çim zemine, hem açık alana tuvalet yapmaya alışıyor; hem de zaman içerisinde tuvalet ihtiyacı için balkona yönelmeye yani size haber vermeye başlıyor. Bu, kesinlikle apartman daireleri için önerdiğim, yıllardır köpek sahiplerimin başarılı bir şekilde köpeklerine tuvalet eğitimi vermek için uyguladığı bir Vesta Eğitim yöntemi.
9. İlerlemiş ya da çok erken yaş: Köpek tuvalet eğitiminde/alışkanlığında hazır bulunuşluk önemlidir. Köpeğin fiziksel ve mental olarak bu alışkanlığı kazanacak seviyede olması gereklidir. Hem çok erken hem de çok geç dönemde alışkanlık kazandırmaya ya da var olan tuvalet alışkanlığını değiştirmeye çalışmak süreci zorlaştıracaktır. Uygun dönem genellikle 35. Gün (bu süreç üreticideki süreç) ile başlar, 4. aya doğru bir şeyler oturmaya başlar, günde 2 kez dışarı yapma alışkanlığı ise genellikle 1. Yaşa doğru gerçekleşir. Dev ırklarda 2'yi bulabilir. (Bunlar birer genellemedir ve her köpek için aynı değildir. Ve doğru yöntemlerle ilerlendiği varsayılarak gidilen bir genellemedir.) Dolayısıyla, üreticisindeyken doğru tuvalet eğitimi başlangıcı yapılmış bir yavru köpeği 2 aylıkken evinize aldığınızda, zaman kaybetmeden tuvalet için yönlendirmelere başlamalı ancak kesinlikle zorlayıcı olmamalısınız. Köpeğiniz, kasları geliştikçe sizin emeklerinize karşılık vermeye başlayacaktır. Geç kaldıkça yanlış tuvalet alışkanlığını pekiştirmiş olursunuz.
10. Rutin/Düzen/Disiplin: Disiplin, köpek eğitimin temelinde yatan ana unsurlardan biri. Ancak yanlış anlaşılmak istemem, burada köpeğin değil, sahibin disiplininden bahsediyorum. Tuvalet eğitimine/alışkanlığına indirgediğimizde bu disiplini, düzen, rutin gibi sözcüklerle de karşılayabiliriz. Bu sözcüklerin de yine herkesçe aynı anlaşılması adına "saatli, bir program dahilinde bu konuya eğilmekten" bahsediyorum. Köpeğin düzeni oturmaya başladıkça, saatleri küçük küçük oynarsınız ki daha uzun süreler tutmayı öğrensin köpeğiniz. Bu "küçük küçük" başlangıçta birkaç dakika ile başlar, köpek büyüdükçe 10-20 dk aralığına kadar yükselir. Düzen oturmaya başladıkça zaten köpeğiniz maksimum süresine ulaştığını belli edecektir. Size göre düzen ya da rutin, köpek için düzen ya da rutin olmayabilir. Yani sizin düzeniniz "eve geldikten 10 dk sonra" gibi bir düzense, eve geliş saatiniz her gün değişiyorsa, o düzen köpeğin tuvalet alışkanlığı için zor bir düzendir. Ya da haftanın 3 günü gece 3 günü gündüz çalıştığınız bir düzeniniz vardır; ancak bu, bir köpek yavrusu için sadece düzensizliktir. Düzenden kastım, her gün, aynı saatlerdir. Ne kadar düzenliyseniz o kadar çabuk hedefe ulaşırsınız.
Tuvalet eğitimi/alışkanlığı üzerine belki daha çok yazılabilir ancak bu bilgiler tek bir yazı için yeterli diye düşünüyorum. Son olarak, bozulmuş bir yuva-tuvalet algısının, yanlış yönlendirilmiş bir tuvalet alışkanlığının sonradan düzeltilmesinin çok zor ve normalden çok çok daha fazla zaman alacak bir süreç olduğunu hatırlatarak yazımı sonlandırmak istiyorum.
Oktay Gülsaçan
Sahip & Köpek Eğitmeni
İzmir - 2016
Social Medya Hesaplarımız